Położony na Spiszu, zamek w Starej Lubowli przez niemal cztery wieki pełnił funkcję warowni strzegącej południowych rubieży Królestwa Polskiego. Dziś to malownicze miejsce, znajdujące się po słowackiej stronie granicy, zaledwie 34 kilometry od przejścia granicznego w Łysej nad Dunajcem, przyciąga turystów nie tylko swoją architekturą, lecz także wyjątkową wystawą kopii polskich klejnotów koronnych, przypominającą o jego dawnym znaczeniu.
Historia zamku
Początki zamku sięgają połowy XIII wieku. Warownia została wzniesiona z polecenia króla Węgier, by kontrolować strategiczny szlak północ–południe, łączący ziemie węgierskie i polskie. Położony na skrzyżowaniu szlaków handlowych, w pobliżu miejsca poboru myta i ceł, zamek szybko nabrał znaczenia militarnego i politycznego.
W XIV wieku Stara Lubowla stała się ważnym punktem kontaktów polsko-węgierskich. Król Ludwik Węgierski, władca obu państw, zatrzymywał się tu w drodze do Krakowa. Zamek gościł również cesarza Zygmunta Luksemburczyka i jego żonę, królową Marię Andegaweńską – siostrę św. Jadwigi.
Jedno z najważniejszych wydarzeń w historii zamku miało miejsce w 1412 roku. To tutaj podpisano traktat między Zygmuntem Luksemburskim a Władysławem Jagiełłą, który umocnił pozycję Polski na arenie międzynarodowej. W ramach porozumienia król Zygmunt przekazał Polsce 16 miast spiskich i zamek w Starej Lubowli jako zastaw za pożyczkę w wysokości 37 000 kop praskich groszy – równowartość ponad 8 ton srebrnych monet.
Choć formalnie Spisz nadal należał do Królestwa Węgierskiego, przez następne 360 lat administrowali nim polscy starostowie. Rejon ten, unikając zawieruch wojen religijnych i najazdów, stał się spokojnym i dobrze rozwijającym się skrawkiem Rzeczypospolitej. Jednym z jego pierwszych zarządców był słynny Zawisza Czarny z Garbowa.
Lata świetności i upadku
W XVI i XVII wieku zamek należał do rodu Lubomirskich. To właśnie dzięki ich staraniom został przekształcony w reprezentacyjną rezydencję i nowoczesną fortecę. W 1613 roku starostwo objął Stanisław Lubomirski, który w 1642 roku wzniósł nowe bastiony, a rozbudowa trwała pod okiem architektów wiedeńskich.
W czasie potopu szwedzkiego Jerzy Sebastian Lubomirski, marszałek wielki koronny, ukrył w zamku bezcenne insygnia koronacyjne – polskie, szwedzkie i moskiewskie. Były tam bezpieczne aż do 1661 roku, kiedy powróciły na Wawel. Dziś pamiątką po tym epizodzie jest wystawa kopii insygniów królewskich w zamkowym muzeum.
W drugiej połowie XVIII wieku znaczenie zamku zaczęło maleć. W 1769 roku konfederaci barscy próbowali go przejąć, ale na prośbę starosty Kazimierza Poniatowskiego interweniowały wojska austriackie. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku Stara Lubowla przeszła na powrót pod administrację węgierską, kończąc swoją polską historię.
Zamek zmieniał właścicieli, aż w końcu trafił w ręce Zamoyskich, którzy posiadali go aż do 1945 roku. Po wojnie został znacjonalizowany.
Architektura
Pierwotna gotycka warownia z XV wieku została w XVI wieku zastąpiona renesansowym pałacem, wzniesionym po pożarze z 1553 roku. W kolejnych latach dobudowano bastiony, barokową kaplicę, nową bramę i pałac w stylu wczesnobarokowym. Część zachodnich umocnień to dzieło włoskich architektów, podobnie jak XVIII-wieczne przebudowy.
Dziś – zamek jako muzeum
Obecnie zamek w Starej Lubowli pełni funkcję muzeum regionalnego (Ľubovnianske múzeum). Turyści mogą zwiedzać m.in. główną wieżę i wnętrza renesansowego pałacu. Około 90% obiektu zostało zrekonstruowane, a na dokładne poznanie jego historii warto zarezerwować około dwóch godzin.
